یادداشت من از جلسهٔ دهم کلاس ادیان ابتدایی؛‌ 17 دی 88

توتمیسمتوتم‌پرستی، یک باور کاملا قبیله‌ای است. برای همین همهٔ نمادهایی که آن قبیله را مشخص می‌کند، در آن وجود دارد. بحث توتم‌پرستی بیش از این که یک بحث دین‌شناسانه باشد، یک بحث مردم‌شناسانه است. جادو هم در بحث توتم‌پرستی می‌گنجد. توتم‌پرستی بیش از آنیمیسم، تعلقات قبیله‌ای دارد. در حقیقت، آنیمیسم بیشتر جنبهٔ شخصی دارد.

توتم چیست؟
توتم، عبارت است از چیزی که نیای نخست یک قبیله برای آن‌ احترام قائل بوده و آن را به عنوان نماد قبیله و محافظ آن می‌شناخته‌ است و باورش کرده بوده است.

به لحاظ مصداقی، مردم‌شناسان توتم را به دو نوع تقسیم می‌کنند:

1. گیاه: قبایلی که توتم آن‌ها از این دست باشد، «گیاه‌پرست» خوانده می‌شوند.
2. جانور (جاندار): قبایل جانورپرست

در گذشته به این نمادها «توتم» گفته نی‌شد و در ادبیات مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی، کمتر از صد سال است که این کلمه به عنوان نامی برای این نمادها نهاده شده است و عَلم محسوب می‌شود.

احکام مربوط به توتم‌ها در نگاه قبایل توتمی:

• از نگاه برخی قبایل، روی‌گردانی افراد از توتم‌ها، نحس و شوم محسوب می‌شده است و علاوه بر این که کار بدی بوده است، باعث عواقب ناخوشایند نیز بوده است.
• حرمت‌گزاری با رقص به دور توتم یا قربانی کردن برای آن‌
• توتم، به معنای نگهبان قبیله بوده است. شاید علت نحس بودن روی‌گردانی از توتم نیز به خاطر همین بوده که شخص با بی‌احترامی به توتم، از تحت حمایت و حفاظت توتم، خارج می‌شده است.
• از آنجا که توتم، نماد قبیله است، روی‌گردانی از توتم، به معنای روی‌گردانی از قبیله بوده است. برای همین را از قبیله طرد می‌شده است. ظاهرا مجازات «تبعید» هم ریشه در این قضیه دارد.
• افراد قبایل، خودشان را به توتم‌ خود شبیه می‌کرده‌اند. نقاشی‌های روی صورت یا حرکات عبادی قبایل توتمی، معمولا نوعی شبیه‌سازی به توتم است.
• معمولا توتم‌ها اصل و فرع داشته‌اند و این اصل و فرع به روابط افراد و جایگاه‌شان در قبیله مربوط بوده است. مثلا یک توتم بزرگ به عنوان توتم توتم‌ها و خدای خدایان شناخته می‌شده‌ است و یک سری توتم‌های فرعی نیز وجود داشته‌اند.
• نخستین قبایلی که پدیدهٔ توتم‌پرستی در آنها به چشم خورده است، در استرالیا قرار داشته‌اند. بعد از استرالیا جاهای دیگری مثل چین، مصر و ایران را نیز می‌شود جزء کشورهای پیشین در زمینهٔ توتم‌پرستی به حساب آورد.

نکته:
هنوز احساس می‌شود که در بسیاری از روستاها، نوع برخورد با عناصر دینی (حتی اسلامی)‌ تحت تأثیر باورهای توتمی و با ادبیات توتمی است. مثلا این نوع نگاه که «اگر عزاداری امام حسین نرویم، غضب امام حسین ما را می‌گیرد.»

چگونگی پدید آمدن توتم‌ها:
یک سری از پژوهشگران نظر خاصی دربارهٔ چگونگی پیدایش توتم، نمی‌دهند. اما پژوهش‌گران دیگر، دو دسته‌اند:

الف. پژوهش‌گران قدیم (این سه نظریه، بیشتر مردم‌شناسانه هستند):

1. نظریهٔ سودمندی: توتم‌ها به این دلیل پدید آمدند چون احساس می‌شد برای قبیله سودمند هستند و خیرات و برکاتی داشته‌اند. این خیرات و برکات هم تصادفی بوده‌اند.
2. نظریهٔ جادو: توتم‌ها به این دلیل به وجود آمده‌اند که افراد قبایل فکر می‌کرده‌اند که توسط توتم‌ها می‌توانستد جادو کنند.
3. نظریهٔ اسمی: توتم‌ها می‌توانستند مرزی بین یک قبیله با قبایل دیگر باشند.

ب. پژوهشگران جدید:

1. جامعه‌شناسانی مانند دورکیم (صور بنیادین حیات دینی): برای این که یک جامعه و ساختار اجتماعی شکل بگیرد، یک سری توافق‌هایی لازم است. این توافق‌ها، توتم‌ها را به وجود آورد. چیزی شبیه رنگ سبز در شرایط جامعهٔ کنونی ما.
2. روان‌شناسانی از قبیل فروید: قصهٔ پریان

تابوئیسم:

تابوئیسم که جزء ادیان ابتدایی محسوب می‌شود، مجموعه قوانین و احکامی است که در پیرامون توتم‌ها وضع می‌شود. تابوها هنجارساز هستند و مجموعهٔ ارزش‌ها را مشخص می‌کنند.