جلسهٔ دوم کلاس تاریخ فرق و مذاهب اسلامی؛ 5 اسفند 88

واژگان و مفاهیم این درس:

1. ملل: جمع ملت، دین، آیین، مذهب، ...
2. نحل: جمع نحله، به معنای آیین، دین، مذهب، عطیه (و آتو صدُقاتهنّ نحلة)، ...
3. فرق: جمع فرقه، به معنای جدا کردن، گسستن و شکافتن است. در قرآن یک بار آمده است (در آیهٔ نفر)
4. مذاهب: جمع مذهب، به معنای عقیده، فکر، بنیاد
5. مکاتب: جمع مکتب، به معنای دین یا شاخه‌ای از دین
6. مقاله: اگر جمع بسته شود (مقالات) به معنای فرق و مذاهب است. مانند «المقالات الشیعه»

این الفاظ، از نظر لغوی همه با هم مترادف هستند. ولی بعضی دقت بیشتری کرده‌اند و برای آن‌ها معناهای خاصی در نظر گرفته‌اند. معانی اصطلاحی این واژگان، بر مبنای این که مترادف نباشند، به شرح زیر است:

1. ملل و نحل: مختص به زمینهٔ ادیان است.

• ملل: ادیانی که آسمانی هستند یا کتاب دینی دارند. در قرآن 15 مرتبه واژهٔ ملت استفاده شده است. هم مثبت، هم منفی؛ مانند ملة ابراهیم یا «إنی ترکت ملة قوم لا یؤمنون...» (یوسف). «ان عدتُ فی ملتکم»(ابراهیم)
• نحل: دین‌های غیر آسمانی یا بدون کتاب

2. فرق و مذاهب: برای گرایش‌های مربوط به یک دین استفاده می‌شود.

• فرق: جماعت خاص با عقاید و مشرب کلامی خاص
• مذهب: گروه خاص با طرز تفکر فقهی خاص

3. مکتب: زیر مجموعهٔ فرقه است. به عنوان مثال، مکتب بغداد، یکی از مکاتب زیرمجموعهٔ فرقهٔ معتزله است.

مثلا فرقهٔ معتزله:
- اصول اساسی این مکتب: توحید، عدل، منزلت، وعد و وعید، امر به معروف و نهی از منکر
- گرایش‌های درونی فرقهٔ معتزله:

• مکتب بصره: واصل بن عطا، عمرو بن عبید و...
• مکتب بغداد: بشر بن معتمر، ابوالقاسم بلخی،... ابن ابی الحدید. این مکتب، عقل‌گراتر است و به شیعه نزدیکی بیشتری دارد. و به افضلیت علی ابن ابیطالب پس از رسول اکرم معتقد شدند که به همین خاطر به آن‌ها «تشیع معتزلی» نسبت داده شد.

4. مقاله: گفتار، رأی و نظریهٔ‌ یک نفر است و زیرمجموعهٔ مکتب قرار می‌گیرد.


علم فرق و مذاهب اسلامی:

• تعریف: علمی است که به شیوهٔ توصیفی-تاریخی دربارهٔ ‌مذاهب اسلامی بحث می‌کند و به معرفی آن‌ها می‌پردازد.
• موضوع: مذاهب اسلامی
• روش: توصیفی و تاریخی
• غایت: معرفی مذاهب اسلامی (یعنی ارزیابی، نقد و بررسی و قضاوت ممنوع است.)

تفاوت این علم با علم کلام:

1. در روش: اینجا فقط توصیفی تاریخی است ولی در کلام، عقلی-نقلی است.
2. در موضوع: اینجا فقط مذاهب و فرق هستند ولی در کلام، موضوع ما عقاید ایمانی است.
3. در غایت: اینجا فقط معرفی فرق و مذاهب مورد نظر است ولی در کلام، دفاع از آموزه‌ها هدف است.

علل پیدایش فرق و مذاهب:
الف. عللی که به طور کلی باعث اختلاف میان مردم هستند:

1. پیچیدگی ذاتی برخی موضوعات
2. اختلاف در تمایل‌ها و روحیه‌ها
3. جهت‌گیری و گرایش‌های متفاوت
4. حواس ادراکی (بعضی تندذهن هستند، بعضی کندذهن‌اند. بعضی عقل ریاضی دارند، بعضی عقل شاعران. عقل عرفی/ عقل اجتماعی)
5. پیروی از گذشتگان
6. ریاست‌طلبی و سلطه‌جویی
7. تعصبات قومی و نژادی

ب. علل اختلاف میان مسلمانان:

1. تعصب و قومیت عربی (که یکی از علل پیدایش خوارج نیز بود. چون در جنگ صفین، طرفداران امیرالمؤمنین سه نفر را در نظر داشتند برای حکمیت. اول ابن‌عباس بود ولی مسلمانان قبول نکردند که ابن‌عباس حکم شود چون گفتند که ابن‌عباس و عمروعاص هر دو از قبیلهٔ مضر قریش هستند. دومین نفر مالک بود که او را هم کنار گذاشتند به این دلیل که جنگ را او شروع کرده است. نهایتا ابوموسی شد و آن فاجعه رخ داد.)
2. همجواری مسلمانان با یهودیان و مسیحیان و زرتشتیان
3. مسائل مبهم و پیچیده‌ٔ دین (مثل قدرت انسان در کنار قدرت خدا؛ یا خلق قرآن؛ یا آیات متشابه در قرآن مانند یدالله فوق ایدیهم؛...)
4. اجتهاد در احکام شرعی
5. نزاع بر سر جانشینی پیامبر اسلام (بزرگ‌ترین اختلاف میان امت اسلام، بحث امامت است)

پیشینهٔ بحث:
- قرن دوم:
کتاب...
- قرن سوم:

1. کتاب الفرق، ابن سکّیت
2. کتاب المقالات:‌ ابوعیسی محمد حرّاق
3. المقالات، حسین بی علی کرابیسی، متوفی 245 تا 248
4. کتاب الاستقامه فی السنة و الرد علی اهل الاهواز: ابوعاصم خشیش بن اصرم متوفی 253
5. کتاب المقالات یا مقالات الاسلام، ابوالقاسم کعبی بلخی متوفی 319
6. الآراء و الدیانات، ابومحمد موسی نوبختی متوفی 300 تا 310

برای مطالعهٔ بیشتر:

• آشنایی با فرق و مذاهب، رضا برنجکار، نشر طه.
• کتاب آشنایی با فرق تسنن، مهدی فرمانیان، انتشارات مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ قم.
• کتاب آشنایی با فرق تشیع، بخش زیدیه و اسلامیه، مهدی فرمانیان، انتشارات مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ قم.