یادداشت من از جلسه‌ی اول کلاس تاریخ ادیان 1؛ ادیان ابتدایی

دین چیست؟
تلاش برای تعریف ذاتی دین،‌ تلاشی بی‌فایده است؛ چون چنین تعریفی برای دین امکان ندارد. تا کنون تعاریف زیادی برای دین ارائه شده‌اند که بعضی بسیار عام و بعضی فقط شامل تعدادی از ادیان می‌شود. در این کلاس،‌ ما بر اساس همان تعریف ارتکازی که شامل ادیان ابتدایی هم می‌شود،‌ پیش می‌رویم. یعنی «دین مجموعه‌ای از باورها و قوانین است که بر روی زندگی افراد بشر تسلط داشته و دارد.» در حقیقت وقتی در این کلاس سخن از ادیان ابتدایی می‌شود، منظور صور ادیان و دین‌ورزی‌های اولیه‌ی انسان است.

تعاریف کاربستی دین:
1. دین به معنای التزام دینی، تدین و دین‌داری؛ مثلا وقتی می‌گویم «دین امید به زندگی را زیاد می‌کند»، منظور همین التزام به دین و تدین به آن است.
2. دین به معنای محتوای متون مقدس؛ مثلا وقتی می‌گوییم «دین اسلام رشوه را حرام کرده است.»،‌ منظور محتوای کتاب مقدس اسلام است.

به هر حال، در این کلاس، منظور ما از ادیان ابتدایی، صور ادیان و دین‌ورزی‌های اولیه‌ی انسان است؛ یعنی تفاسیر ابتدایی از دنیا، باورهای اولی، جهان‌شناسی‌های نخستین، التزامات اولیه،...

درباره‌ی این که «ادیان ابتدایی» قسیم چه ادیانی است، نظرات مختلفی وجود دارد. بعضی، ادیان ابتدایی را قسیم ادیان آسمانی دانسته‌اند و بعضی دیگر، ادیان ابتدایی را قسیم ادیان آسمانی پیشرفته می‌دانند.

تقسیم‌بندی بهتر، از نگاه استاد:
1. ادیان ابتدایی
2. ادیان فلسفی (بودیسم، هندوئیسم و...)
3. ادیان وحیانی (اسلام، مسیحیت و...)

متن مقدس چیست؟
متنی که از نظر پیروانش، حجیت ذاتی دارد، متن مقدس آن دین محسوب می‌شود. حجیت به این معناست که گزاره‌های داخلی آن متن، برای او نیازی به استدلال و اقامه‌ی برهان ندارد. مثلا برای یک مسلمان معنا ندارد که بپرسد «از کجا معلوم قرآن درست می‌گوید که باید نماز بخوانیم؟»؛ چون همین که «قرآن گفته است» برای یک مسلمان کافی است.

نکته:
متونی مانند نهج‌البلاغه از نظر ما متن مقدس محسوب نمی‌شوند؛ چون حجیت ذاتی ندارند. در حقیقت،‌ علت حجیت نهج‌البلاغه برای ما این است که محتوی «سنت» است و سنت برای ما حجت است. ولی متن مقدس به متنی می‌گویند که برای پیروانش، حجیت ذاتی داشته باشد.

بخش‌های متن مقدس از نگاه امروزی ما:
1. خبر (News) و اعتقادات (Believes): دانشی که درباره‌ی این بخش از متون مقدس صحبت می‌کند «الهیات» است که در اسلام به آن «کلام» می‌گوییم.
2. دستورات و امرها (Comments)
1) اخلاق (Ethics): چیزهایی هستند که اگر دین هم نمی‌گفت، وجهش را خود انسان هم چه بسا درک می‌کرد.
2) احکام (Laws): اگر دین نمی‌گفت، انسان نمی‌توانست وجه و حکمت آن‌ها را بفهمد.

دیدگاه‌های موجود در باب منشأ پیدایش دین:
1. دیدگاه روان‌شناختی (فروید،...)
2. دیدگاه جامعه‌شناختی (آگوست کنت، دورکیم، مارکس، اسپنسر، وبر...)
3. دیدگاه پدیدارشناختی (هوسر، کانت،...)

برای مطالعه‌ی بیشتر:

1. کتاب تجربه‌ی دینی بشر، پدیدآورنده‌ی اصلی: نینیان اسمارت

عنوان اصلی: The Religious Experience of Mankind

مترجمین جلد دوم: محمد محمد رضایی و ابوالفضل محمودی، نشر سمت. شماره‌ی بازیابی در کتابخانه دانشگاه ادیان: BL‎ ۸۰/۲‎ /الف‎۵‎ /ت‎۳

2. کتاب صور بنیانی حیات دینی، نوشته‌ی امیل دورکیم

عنوان اصلی: ‎Les Formes élémentaires de la vie religieuse

دو ترجمه‌ی فارسی از این کتاب وجود دارد. و البته اینجا می‌توانید خلاصه‌ای کتاب را مطالعه کنید.