تا حالا، هر یک از کتاب‌های کتاب مقدس توسط دو نفر بررسی شده‌اند و مفاهیم الهیاتی آن‌ها استخراج شده‌اند. این هفته، تکلیف این است که نفر سومی، آثار این دو نفر را مطالعه کند، با کتاب مقدس مقایسه کند و ارزیابی نماید.
اما درس:
مفهوم برگزیدگی:
این مفهوم، یکی از مفهوم‌هایی است که در کتاب مقدس یهودی، بارها دیده می‌شود. بسیاری از مفاهیم الهیاتی یهودی، با مفهوم برگزیدگی گره خورده است.
به لحاظ لغوی و کاربردی:
1. انتخاب اشخاص از سوی خداوند برای ایفای نقش مشخص و معین به عنوان کاهن یا سمت دیگری.
2. انتخاب اشخاص به عنوان پادشاه
3. انتخاب مکان خاص برای عبادت
به لحاظ الهیاتی:
این مفهوم با مفهوم عهد و میثاق خدا گره خورده است و به عهد خدا با بنی‌اسرائیل بازمی‌گردد. برخی معتقدند واژهٔ برگزیدگی، نمی‌تواند مفهوم جایگاه بنی‌اسرائیل برای خدا و رابطهٔ آن‌ها را با خدا نشان دهد. به همین سبب برخی از کلیدواژهٔ «شناخت از نزدیک» استفاده می‌کنند.
در قرون وسطی از کلیدواژه‌ی «هماهنگ بودن»، «منطبق بودن» استفاده می‌کردند. انگار که نوعی هماهنگی دوسویه بین خداوند و بنی‌اسرائیل وجود دارد.
خاستگاه اندیشهٔ برگزیدگی:
برخی معتقدند برگزیدگی خاستگاهش عهد و میثاق خداوند با این قوم است؛ چون این قوم، امانت خدا را به دوش کشیده است.
برخی دیگر معتقدند این برگزیدگی به خاطر یکتاپرستی این قوم به وجود آمد و اقوام دیگر، بت‌پرست بودند.
برخی دیگر، خاستگاه برگزیدگی را در اسارت بابلی می‌دانند. به این معنا که اسارت بابلی، بنی‌اسرائیل را به این احساس رساند که از بقیهٔ اقوام، جایگاه نامناسب‌تر و وخیم‌تری دارند و هیچ یک از وعده‌های خدا محقق نشده است؛ این شد که مفهوم برگزیدگی به وجود آمد.
تشبیه بنی‌اسرائیل به «عروس» یا به «درخت زیتون» یا تعبیر «پسرخواندگی» و «نخست‌زادگی» دربارهٔ این قوم، نشانه‌هایی هستند که به مفهوم برگزیدگی اشاره دارند.
برگزیدگی و اسارت بابلی:
پس از اسارت بابلی و بازگشت به سرزمین مقدس، تعصبات قومی و عرقی خیلی شدید شد. تا پیش از این، بنی‌اسرائیل به نام عبرانی‌ها و اسرائیلی‌ها شناخته شده می‌شدند ولی از این به بعد، به نام «یهودی» شناخته شدند. از آن پس، شرط بازگشت به سرزمین مقدس، یهودی بودن شد؛ تا هر کسی خود را به عنوان عبرانی جا نزند و وارد سرزمین مقدس شود. سخت‌گیری‌های بسیاری شد تا طمع دیگران به این سرزمین، باعث ورود افراد غیر یهودی به این قوم نشود.
نکته:
خیلی‌ها معتقدند که این برگزیدگی، اختصاص به یهودیت ندارد و همهٔ اقوام به نوعی خود را قوم برتر جهان می‌دانند. مثلا عده‌ای از سیاهان فکر می‌کنند که جهان بر مدار آن‌ها حرکت می‌کند و چه بسا بخشی از فمینیست‌ها چنین تصور کنند که حتی خدا هم مؤنث است.
برخی دیگر معتقدند که هلنیسم، تأثیر زیادی در مفهوم برگزیدگی داشته است. به بیان دیگر، وقتی آیین‌ها و آداب هلنیستی در یهودیت نفوذ کرد، این انگیزه پیدا شد که بین یهودی واقعی و یهودی یونانی‌مأب، تمییز داده شود. یعنی دامن زدن به مفهوم برگزیدگی در مواجهه و مقابله با نفوذ فرهنگ یونانی به جامعهٔ یهودی بوده است.
تفسیر مفهوم برگزیدگی:
معمولا تصور اولیهٔ ما از مفهوم برگزیدگی، تفسیر عرقی و خونی است؛ در حالی که پنج تفسیر از مفهوم برگزیدگی در یهودیت مطرح است:
1. برگزیدگی به مثابه تفوق و برتری: این قوم، برتر از بقیه اقوام است. از خود این تفسیر، برداشت‌های مختلفی شده است:
الف: رسالتی به این قوم عرضه شده. این قوم این رسالت و امانت را قبول کردند و به دوش کشیدند. در سنت حاخامی آمده است که به آدم و حوا یک حکم عرضه شد و آن‌ها از پس آن یک حکم هم برنیامدند ولی بنی‌اسرائیل به 613 حکم، تن دادند.
ب: برتری و تفوق عرقی، خونی و نژادی: البته این تفسیر بین همهٔ یهودی‌ها رواج ندارد. حتی خود آیات کتاب مقدس هم چنین تفسیری را برنمی‌تابد. از لحاظ بیولوژیک هم این حرف کاملا مردود شناخته شده است. به لحاظ تاریخی هم شواهدی هست که بسیاری از یهودیان، یهودی نبوده‌اند و وارد این دین شده‌اند و هیچ گونه برگزیدگی نژادی نداشته‌اند.
ج: برتری و تفوق اخلاقی
2. برگزیدگی به معنای یک تکلیف دینی: یعنی از میان همهٔ اقوام، تنها این قوم است که تکلیف الهی را برعهده گرفتند.
3. برگزیدگی به مثابه سری از اسرار الوهی و یک امر ربانی: یعنی یک تفسیر ملکی نیست و سری از اسرار الهی است. گویا تحت تأثیر تفکر مسیحی، این تفسیر انجام شده است. انگار که یهودیان بر اساس لطف و فیض الهی انتخاب شدند، نه این که این قوم، قوم بهتری بودند. بر اساس این تفسیر، کسی نباید از فلسفهٔ این خواست الهی سؤال کند. شواهدی هم از کتاب مقدس برای این تفسیر آورده‌اند. در انجیل یوحنا هم چنین آیه‌ای هست که از برگزیدگی به معنای فعل الهی یاد می‌شود. (باب 15، آیهٔ 16)
4. برگزیدگی به معنای حکم ازلی: قبل از این که عالم آفرینشی در کار باشد، خداوند از ازل این قوم را مستعد یافته و آن‌ها را انتخاب کرده است. نافرمانی‌های این قوم هم ضرری به این برگزیدگی وارد نمی‌کند. بحث عهد و پیمان، یا یکتاپرستی این قوم ندارد و ارادهٔ خدا از ازل بر این موضوع قرار گرفته است. از سفر خروج، مستنداتی بر این تفسیر، ارائه شده است.
5. برگزیدگی به معنای موهبت الهی: البته این تفسیر را در ذیل تفاسیر قبلی هم می‌شود قرار داد و به این معناست که خدا این برگزیدگی را به بنی‌اسرائیل هدیه کرده است.
برگزیدگی از نگاه فیلون اسکندرانی(قرن اول میلادی):
فیلون 45 رساله دارد و در سه رساله خود، دربارهٔ برگزیدگی صحبت کرده است. سه رساله دارد در باب قوانین خاص، زندگی موسی و فضائل.
- در رساله در باب قوانین خاص:
نسبت قوم یهود با کل مردم جهان، نسبت کاهن به قوم یهود است. یعنی یهود به کل نژاد انسانی کمک می‌کند.
- در رساله در باب زندگی موسی:
هر قومی، چارچوب و قوانینی برای خودش دارد ولی از میان همهٔ اقوام، قوانین یهودیت از قوم یهود جدا شده و در بین بقیهٔ اقوام هم قوانین یهودی وجود دارد. یعنی برگزیدگی این قوم به معنای بسط پیدا کردن قوانین آن به اقوام دیگر است. به عنوان مثال، روز هفتم که خداوند دست از کار آفرینش کشید و به عنوان روز استراحت، مقدس شده است، در همهٔ اقوام وجود دارد.
- در رساله دربارهٔ فضائل:
وقتی شریعت موسوی را پیگیری می‌کنیم می‌بینیم که حضرت موسی فقط به دنبال نجات و رستگاری قوم یهود نبوده است و دنبال دوستی و رفاقت و احساس متقابل بین همهٔ اقوام بود و این به معنای برگزیدگی این قوم است.
برگزیدگی از نگاه یهودا حلوی (قرون وسطی):
او معتقد است از میان همهٔ اقوام، یک استعداد خاص دینی در میان قوم یهود وجود داشته است و به نسل‌های بعدی هم انتقال پیدا کرده است. تنها قومی که توانسته‌اند با خدای خودشان ارتباط برقرار کنند، این قوم است.
برگزیدگی از نگاه اسپینوزا (عصر جدید):
او به زعم برخی، جانب الحاد را گرفته است و متفکر دینی یهودی محسوب نمی‌شود ولی به هر صورت، دیدگاه او مورد توجه است؛ با این که در سنت راست‌کیشی یهودی قرار نمی‌گیرد.
او معتقد است برگزیدگی با سعادت، نیک‌بختی و خوش‌بختی انسان در تعارض است. کسی که خودش را برتر از دیگران می‌داند، قومی که خودش را برتر از دیگر اقوام می‌داند، گویی هیچ حظی از سعادت و خوش‌بختی نبرده است. سعادت واقعی انسان، حکمت و شناخت حقیقت است. پس ملاحظاتی از این دست، باعث برتری یک قوم نسبت به قوم‌های دیگر نمی‌شود.
اسپینوزا می‌گوید خطاب‌های خدا نسبت به عبرانیان، متوجه عوام است. چون عبرانیان و عوام آن زمان، درک درستی از معنای حقیقی سعادت نداشتند، خداوند با این زبان با آن‌ها صحبت کرده است و سخن از برگزیدگی مطرح کرده است. اگر خدا می‌خواست به صورت یکسان با آن‌ها صحبت کند، این قوم توجهی به سخن خدا نمی‌کردند و برای همین، خطاب کتاب مقدس، به این گونه انجام شده است.
اسپینوزا همچنین برگزیدگی این قوم را مبتنی بر حکومت واحد و منسجمی که بنی‌اسرائیل داشته‌اند می‌داند. یعنی این قوم در یک مقطع تاریخی، یک حکومت مستقل تشکیل داده بودهاند و احساس برگزیدگی در آن‌ها شکل گرفته است. ولی موهبت الهی یا حکم ازلی‌ای وجود نداشته است.
در دیدگاه اسپینوزا، کسانی که برگزیدگی را به تورات و 613 حکم آن گره می‌زنند، کاملا به خطا رفته‌اند؛ چون اقوام دیگر هم دارای مجموعه قوانین این‌چنینی بودهاند. پیامبری هم اختصاص به قوم یهود ندارد. علاوه بر این که انبیاء بنی‌اسرائیل، اقوام دیگر را هم مورد خطاب خود قرار می‌داده‌اند. حتی در کتاب مقدس از انبیایی نیز نام برده می‌شود که برای قوم عبرانی نبوده‌اند و به اقوام دیگر، مبعوث شده بودهاند.
برگزیدگی در دیدگاه موسی مندلسون(عصر روشنگری):
او معتقد است همان قوانین هفت‌گانهٔ نوح کافی است و اگر همهٔ اقوام به همان احکام هفت‌گانه تن دهند، بر دین عقل و طبیعت خواهند بود. همین دین عقلانی کفایت می‌کند برای متدین قلمداد کردن افراد. با عقل خداداد، انسان می‌تواند به جمع‌بندی‌هایی برسد که با جمع‌بندی‌های انبیاء احتمالا یکسان در بیاید.
برگزیدگی از نگاه کافمان کهلر (عصر مدرن):
او دین را معادل اخلاق می‌داند. اگر قومی اخلاق‌گرا باشد، ما می‌توانیم بگوییم این قوم برگزیده است. پس برگزیدگی، یک فعل و عمل الهی یا موهبت خدایی نیست؛ اختصاص به قوم یهود هم ندارد و به حادثهٔ سینا هم مربوط نمی‌شود و در هر زمانی می‌تواند جلوه‌گر شود.
برگزیدگی از نگاه مردخای کاپلان (دوران معاصر):
او که از متفکران اصلاحگر قرن بیستم است، معتقد است برگزیدگی با دو مسئله در حال حاضر، معارض است. یکی با دموکراسی غربی و دیگری با تجربه‌گرایی دست‌به‌گریبان است. یهودیان در عصر حاضر، یک شهروند محسوب می‌شوند، نه یک یهودی. تنها راه برون‌رفت از این چالش‌ها و مشکلات، این است که همیشه یک دشمنی برای ما وجود داشته باشد. یعنی «یهودستیزی» آن چیزی است که می‌تواند خاص بودن و یهودی بودن قوم را حفظ کند.
او معتقد است یک انقلاب کپرنیکی باید به وجود بیاید و الان باید از تفکر و تمدن یهودی صحبت شود؛ نه از دین یهودی. کتاب «یهودیت به مثابه یک تمدن» نیز توسط این شخص نوشته شده است. اندیشه‌های صهیونیستی نیز تا حد زیادی از تفکر کاپلان، تأثیر پذیرفته است.
کاپلان معتقد است یهود به عنوان یک تمدن، دارای یک رسالت است و باید در انواع و اقسام پیشرفت‌های فرهنگی و سیاسی جهان سهیم بود و استفاده از تعبیر «برگزیدگی» صحیح نیست.
برگزیدگی از نگاه مارتین بوبر:
او معتقد است ما باید یک بار دیگر مفهوم قوم خدا بودن را بازخوانی کنیم. صرف این که ما خدا را می‌پرستیم، باعث برگزیدگی ما نمی‌شود. برگزیدگی خداوند باید مبتنی بر نوعی تشبه به خدا باشد. یعنی تشبه به اوصاف خدا و اخلاق خداست که یک قوم را برگزیدهٔ خدا می‌کند. هر قومی که در بسط و گسترش این اوصاف کار بکند، قوم خدا خواهد شد.
برگزیدگی در قرآن:
قرآن اصل برگزیدگی این قوم را قبول دارد و آیات و تفاسیری وجود دارد که بر برگزیدگی این قوم صحه می‌گذارد.
برگزیدگی و سرزمین:
برگزیدگی با مفهوم سرزمین گره خورده است و حتی چنین گفته می‌شود که سرزمین این قوم است که بر سرزمین‌های دیگر برگزیدگی و برتری دارد. جملات بسیاری در سنت یهودی وجود دارد که برای راه رفتن در این سرزمین، ارزش بسیاری قائل می‌شود و کسانی که بیرون از سرزمین زندگی می‌کند را مانند بت‌پرست می‌داند. یا آیاتی که ظهور ماشیح را از این سرزمین می‌داند.
محدودهٔ این سرزمین از نهر مصر تا فرات مشخص کرده‌اند. به لحاظ تاریخی البته هیچ گاه چنین محدوده‌ای محقق نشده است و البته یهودیان چنین می‌گویند که این سرزمین قرار نیست همیشه در اختیار ما باشد و مثل پوست شتر تشنه‌ای است که بسط پیدا می‌کند و جمع می‌شود و تا وقتی که قدرت در اختیار ما نباشد، کوچک است.
یهودیان معتقدند، اسرائیل مرکز جهان است، اورشلیم مرکز اسرائیل است، هیکل سلیمان مرکز اورشلیم است و قدس‌الاقداس، مرکز هیکل سلیمان و مرکز کل جهان است.
نکته:
دیدگاه‌ها و تفاسیری که دربارهٔ برگزیدگی بیان کردیم، هر کدام دارای چالش‌ها و شبهه‌هایی نیز هستند. به عنوان مثال کسانی که بر برگزیدگی عرقی و خونی تأکید می‌کنند، باید قوانین مربوط به «نودینی» و «ورود به یهودیت» را پاسخ دهند. همچنین کسانی که برگزیدگی را نفی می‌کنند با قوانین مثل ارتداد در یهودیت درگیر هستند.
پانوشت:
آقای کاظمی راد قرار شد کتاب «انتظار موعود در آیین یهود» آقای توفیقی را گزارش کند.
